พัฒนาการเมล็ดข้าว: ช่วงออกดอก จนถึง เมล็ดสุก
บทความนี้ เป็นส่วนหนึ่งของ ข้าว: นิทานปรัมปราและการปลูกข้าวแบบชาวบ้านเล่า ซึ่งจะนำภาพ “พัฒนาการเมล็ดข้าว” เริ่มตั้งแต่การแทงช่อดอกของต้นข้าวไปเรื่อยๆ จนถึงลักษณะของเมล็ดก่อนการเก็บเกี่ยว ภาพที่ได้มาเกิดจากการสะสมเวลาไปเที่ยวตามที่ต่างๆ และไปเฝ้าดูในไร่ที่ไม่ไกลจากตัวเมือง ดังนั้นภาพของต้นข้าวและเมล็ดข้าวที่นำเสนอ จึงไม่ใช่ภาพของต้นข้าวที่ได้มาจากแปลงเดียวกันทั้งหมด แต่มีการเรียงลำดับเวลาตามวิชาการ
ในบทความนี้ การอธิบายอาจจะไม่ได้ใช้ศัพท์เทคนิคมาก เน้นอธิบายจากการสังเกต และก็ได้คัดเอาคลิปของยูทูปที่ดีๆ ทั้งของผู้เขียนที่ทำไว้ และจากที่อื่นๆ มาลงให้เพิ่ม เพื่อทำให้มองเห็นภาพการเปลี่ยนแปลงได้ชัดเจนมากขึ้น
สำหรับคนที่ไม่ค่อยได้อยู่ใกล้ต้นข้าว คลิปด้านล่างนี้ จะรีวิวส่วนประกอบต้นข้าว ก่อนจะมีดอกและเมล็ด เพื่อที่จะทำความเข้าใจสรีระของต้นข้าว แล้วจากนั้นเราก็ค่อยไปดูกันว่า หลังจากข้าวแตกกอแล้ว เมล็ดเกิดและมีพัฒนาการอย่างไร?
หลังจากที่ต้นกล้าขึ้นแล้ว ก็จะโตขึ้นมาเป็นต้นเดี่ยวๆ ก่อนที่จะแตกกอ ผลิตรวงข้าวเป็นของตัวเอง
ภายหลังจากการผสมพันธุ์ของเกสรตัวผู้และตัวเมีย ละอองเกสรตัวผู้ก็จะงอกลงไปตามก้านของเกสรตัวเมีย และลงไปผสมกับในรังไข่ นิวเคลียสไหนที่ผสมกับไข่ ก็จะเป็นคัพภะ อันไหนที่รวมกับนิวเคลียสอื่นๆ ก็จะเจริญกลายเป็น แป้ง คือ ส่วนที่คัพภะเอาไว้เป็นอาหารตอนงอกต้นใหม่นั่นเอง
ภายหลังผสมพันธุ์แล้ว เมล็ดข้าวก็จะเริ่มมีการเปลี่ยนแปลงดังนี้ คือ ด้านในเปลือกข้าวจะเป็นของเหลวมีน้ำสีขาวขุ่นๆ เหมือนสีน้ำนม ลองชิมดูจะให้รสชาติหวานนิดๆ ก็เลยเรียกระยะนี้ว่า ข้าวเป็นน้ำนม
ถัดจากระยะนี้มาด้านในเมล็ดก็จะเริ่มฟอร์มตัวแข็งขึ้นเรื่อยๆ (อารมณ์คล้ายๆ เหมือนเวลาเราผสมปูนกับน้ำละลายใส่กัน พอซักพัก ปูนก็จะเริ่มอิ่มตัว และกลายเป็นซีเมนต์แข็งขึ้นมา) เปลือกที่หุ้มเมล็ดด้านนอกก็จะมีสีเขียวปนเหลืองอ่อนๆ และเยื่อหุ้มเมล็ดด้านในก็จะมีสีเขียวขาวอ่อนๆ พอหักบี้ออก เมล็ดข้าวด้านในที่ยังไม่แข็งตัวดี ก็จะแตกออกเป็นผงแป้งสีขาวชื้นๆ บดได้ง่ายๆ
ช่วงนี้ถ้าสังเกตเป็นช่วงที่เขาเอาไปทำข้าวเม่า นิยมเป็นข้าวเม่าข้าวเหนียว โดยวิธีแบบเดิมเขาจะเอาไปคั่ว แล้วค่อยมาตำใส่ครกกระเดื่องให้เปลือกหลุด แล้วก็แยกเปลือกออก จะได้เมล็ดข้าวแบนๆ มีสีเขียว(เขียวจากสีของเยื่อหุ้มเมล็ด) ลักษณะนิ่ม สามารถนำมาคลุกกับมะพร้าวขูด แล้วโรยน้ำตาล ใส่เกลือนิดๆ ผสมให้เข้ากัน เป็นของว่างที่อร่อยมาก
ระยะต่อมา เมื่อข้าวใกล้สุก เมล็ดข้าวด้านในก็จะเริ่มแข็งขึ้น ส่วนเยื่อหุ้มเมล็ดนั้น จากสีเขียวอ่อนก็เปลี่ยนเป็นสีขาวขุ่น ขณะที่เปลือกด้านนอกสีเขียวปนเหลืองเริ่มหายไป ได้เปลือกสีเหลืองทองเข้ามาแทน
ผู้เขียนทำคลิปวีดีโอให้เห็นภายในของรวงข้าวที่กำลังเริ่มสุก ถ้าเวลาผ่านไปอีกซักสามสี่วัน ข้าวรวงนี้ก็คงจะมีสีเหลืองทั้งหมด อย่างภาพท้ายสุดที่นำมาลงให้ดู
ขอขอบคุณ
แปลงเกษตร บ้านศิลา อ.เมือง จ.ขอนแก่น
แปลงเกษตรของแม่ติ๋ม ถนนรอบเมือง จ.ขอนแก่น
ครอบครัวชาวอำเภอแวงใหญ่ จ.ขอนแก่น
ผู้เขียน
สุทธวรรณ บีเวอ
ข้อมูลอ้างอิง
หนังสือสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชน โดยพระราชประสงค์ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เล่ม 3, 2527, พิมพ์ครั้งที่3, กรุงเทพฯ
Genomics Lab, https://www.youtube.com/watch?v=WCY1KLllngQ
Jookbang, https://www.youtube.com/watch?v=K1jbisshJU0&t=13s
และ https://www.youtube.com/watch?v=SCpzRvlg61g
ภาพ
อีสานอินไซต์
ภาพวาด
หนังสือสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชน โดยพระราชประสงค์ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เล่ม 3, 2527, พิมพ์ครั้งที่3, กรุงเทพฯ